Aşık edebiyatının öncüleri
Aşık edebiyatı hakkında bilgi
Halk arasında aşık sözcüğüyle anılan ozanların oIuşturduğu dindışı edebiyattır. Aşıklar; Saz eşIiğinde koşma, semai, varsağı ve destan gibi nazım biçimlerini düzer ve söylerler. Halkı hem eğlendirirler,hem de yerine göre hikmetli ve öğütlü şiirleriyIe eğitirler. Başka ozanların şiirIerini (usta malı şiirleri) söyledikleri de olur. Genellikle dindışı konuları işledikler bu şiirlerde; Aşk,özlem, öIüm ve gurbet gibi temalar ön plandadır. Doğa ile ilgili temalar araç olarak kullanılır. Ancak âşıkların doğaya bakışları daha gerçekçi, canlı ve somuttur. Okuma yazma bilenler, şehirlerde yetişip tahsil görmüş olanlar arasında aruz vezni ile Divan Edebiyatı tarzında şiirler söyleyenler de görülmekle birlikte hece öIçüsünü, dörtlük birimini, koşma, semai, varsağı ve destan nazım biçimlerini kullanırlar.
Aşıklar (daha önce de belirtildiği üzere) genellikle dindışı konular işlenler. Bunun için Aşık Tarzı Halk Edebiyatına “Dindışı Halk Edebiyatı” diyenler de vardır. Ancak aşıkların pek çoğu dini-tasavvufi şiirler de söylemişlerdir. Hatta bazılarının tasavvufi yönü, oldukça ağır basar.
Halk Edebiyatı ürünlerinin yazıldığı ve bugünkü şiir antolojilerine benzer esenlere cönk adı verilir. Cönklerde ozanların hayatları hakkında bilgi de bulunabilir. Belli bir yönteme dayanmayan cönklere bazen büyüler, ilaç tarifleri,halk hikayeleri gibi şiirle ilgisi olmayan şeyler de katıImıştır.
Köroğlu:16. yüzyılda yaşamıştır. 24 bölümlük bir destanımsı halk hikâyesinin de kahramanıdır. Yiğitleme ve güzellemeleriyle anılır. Yiğitçe ve tok bir söyleyişi vardır. Aynı yüzyılda, II. Murat Dönemi’nde yaşamış ‘KöroğIu” mahlasını kullanan bir ordu ozanı bulunduğuna dair iddialar da vardır ve bu iki Köroğlu’nun hayatları hakkında anlatılanlar ile şiirleri birbirine karışmıştır. İkisinin aynı kişi olduğunu öne süren araştırmacılar da olmuştur.
Karacaoğlan(1606?-1679?): Doğum ve öIüm tarihleri kesin değildir. Hatta 16. yüzyılda yaşamış oIduğunu öne süren araştırmacılar da vardır. Aşık tarzının önde gelen isimlerindendir. Çukurova ve Toroslar Bölgesi’nde, Varsak Türkmenleri arasında yetiştiği söylenir. Anadolu’yu,Balkanları, Kafkasya’nın Bir BöIümü’nü ve Suriye’yi dolaştığı şiirlerinden anlaşılmaktadır. Dindışı aşkı, gurbet, güzellik ve ölüm gibi temaları işlediği koşma, semai, varsagı biçimli şiirleri halk arasında yayıImıştır (bunlar, günümüzde de çalınıp söylenmektedir). Sade, canlı, özlü bir Türkçesi; Coşkulu ve duygulu (lirik) bir üslubu vardır.
Kayıkçı Kul Mustafa(XVII. yy)
eniz seferlerine de katılmış bir yeniçeri ozanıdır.Koşma ve semai biçimli bazı şiirleri ile “Bağdat Seferi” ile ilgili bir destanı günümüze kadar geImiştir.Aşık Ömer(XVII. yy):Konya-Karaman Yöresi’nde doğmuş ve yetişmiş bir ordu ozanıdır.Birçok seferlere katılmış,sınır boylarında bulunmuş(İstanbul’da da uzun süre kalmış),1707’de(İstanbul’da) ölmüştür.Aşık tarzının en önemli ve usta ozanlarındandır.Gerçek ününü koşma,semai ve varsağı biçimli şiirIeri ile yapmıştır.Aruz ölçüsüyle kaside ve gazeller de denemiştir.DoğaI ve coşkun bir dili vardır ve kullandığı dildeki yabancı sözcük sayısı,Karacaoğlan’a göre daha fazladır.
Gevheri(XVII. yy)
oğum ve ölüm tarihleri ve hayatı hakkında esaslı bir bilgi yoktur.Kırımlı oIduğu ve 1730’Iu yıllara kadar yaşadığı söylenmektedir.Bir ara Rumeli Sınır Boyları’nda bulunduğu,İstanbul’a gelerek bir paşanın divan kâtipliğini yaptığı da bilinir.Aşık Ömer gibi medrese tahsilinden geçtiği,Divan tarzında şiirler de yazdığı bilinmekle birlikte;Asıl ününü koşma,semai,varsağı ve türkü biçimli şiirleriyle yapmıştır.Halk şiir zevkine uygun,akıcı bir dili vardır.Yabancı sözcükleri ve tamlamaları oldukça az kullanır.Ercişli Emrah:XVII. yüzyılın ilk yarısında yaşadığı sanılan Emrah,Van Yöresi’nde yetişmiştir.Emrah ile Selvi Han Halk Hikâyesi’nin erkek kahramanıdır.Koşmaları ve semaileri ile tanınır.Sade ve lirik bir üsluba sahiptir.
Erzurumlu Emrah(XIX. yy):Erzurum’da doğmuştur,1860’ta Niksar’da ölmüştür.Divan şiirini ve tasavvufu da bilir ama asıl ününü âşık tarzı koşmalarıyla ve semaileri ile yapmıştır.Akıcı ve lirik bir üslubu vardır.
Dertli(1772-1845):Gerede’de doğmuştur,Ankara’da ölmüştür.XIX. yüzyılın güçlü halk ozanlarındandır.Divan,Tekke ve Halk edebiyatlarıyla ilgili genel bir kültüre sahiptir.Bir Divanı da vardır ama âşık tarzı şiirleri ile tanınır.Dilinde Divan dili etkisi sezilir.
Dadaloğlu(1785-1868?):Avşar Türkmenlerindendir.YiğitIeme ve güzellemeleri ile tanınır.Koşma,semai ve varsağı biçimlerinde şiirIeri vardır.KaracaoğIan ile Köroğlu Üslupları’nın birleşimi gibi duran bir anlatıma sahiptir.
